سلول یوکاریوتی و ساختار و عملکرد اجزا و اندامک های آن

 در این مقاله شما با ساختار و عملکرد اجزا و اندامک های سلول یو کاریوتی آشنا می شوید.

هسته:

بیشتر ماده ژنتیکی  سلولهاى یوکاریوتى در ساختار هسته جادارد.

اغلب سلولهاى یوکاریوتى یک هسته دارند. بعضى دو یا چند هسته ای هستند.

هسته مرکز تنظیم فعالیت های سلول یوکاریوتى است.

DNA  موجود در هسته فعالیت سلول  را رهبرى مى کند.

هسته را پوشش هسته احاطه مى کند. پوشش هسته از دو غشاى منفذدار تشکیل شده است.

تبادل مواد بین هسته و سیتوپلاسم از همین منافذ صورت مى گیرد.

درون هسته از مایعى به اسم شیرۀ هسته پر شده است .

DNA و پروتئین هاى متصل به آن، هستک یا هستک ها و پروتئین هاى تشکیل دهنده ی اسکلت هسته ای در آن قرار دارند.

پروتئینهاى اسکلت هسته اى به صورت شبکه درهم رفته اى در هسته قرار دارند .

آنها موجب پایدارى شکل هسته و پایدارى پوشش هسته اى مى شوند.

درون هسته یک  یا چند توده ی متراکم دیده مى شود .

این توده ها از رشته ها و دانه هایی تشکیل شده است و هستک نام دارد.

جنس هستک ازDNA و پروتئین هاى متصل به آن و RNA  است.

هستک محلی است که پیش سازهای ریبوزومها در آن ساخته مى شوند.

 

ریبوزوم:

ریبوزومها ازاجزاى بسیار ریز سلول هستند.

این اجزا در سیتوپلاسم و نیز درون اندامکهایى، مانند میتوکندرى و کلروپلاست یافت می شوند.

وظیفه ی ریبوزومها در سلول  پروتئین سازى است.

هر ریبوزوم از دو بخش غیرمساوى تشکیل شده است.

هر دو این بخشها از پروتئین و انواع ویژه اى RNA ساخته شده اند.به RNA   هاى ریبوزومى به اختصار ( rRNA )  می گویند،

ریبوزومهاى سلولهاى پروکاریوتى ساختارى ساده تر و اندازه اى کوچکتر دارند .

آنها به ریبوزومهاى درون میتوکندری ها و کلروپلاست هاى سلولهاى یوکاریوتى شباهت دارند.

ریبوزومهاى موجود درسلولهاى یوکاریوتى ساختارى پیچیده تر و اندازه اى کمى بزرگتر از ریبوزومهاى سلولهاى پروکاریوتى دارند.

واکوئول:

اندامک هایی تک غشایی هستند.

مهمترین نوع آنها که بسیار بزرگ و حجیم است واکوئول مرکزی نام دارد.

این نوع مختص سلول های گیاهی و آغازیان فتوسنتز کننده است.

واکوئلهاى مرکزى در گلبرگ گیاهان ممکن است رنگیزه هایی داشته باشند .

آنها سبب جذب حشرات به هنگام گرده افشانى مى شوند.

نـوع بسیار متفاوتى از واکوئل در یک تک سلولى به نام پارامسى وجود داردکه به آن واکوئول انقباضی یا ضرباندارمی گویند.

این واکوئول ها آب اضافى را از سلول جمع مى کنند و آن را به بیرون مى رانند.

چنىن فعالیتى براى آغازیانى که در آب شیرین زندگى مى کنند، بسیار ضرورى است، چون میزان آب موجود در اطراف این تک سلولیها از آب موجود در سیتوپلاسم آنها بیشتر است.

طبق خاصیت اسمزآب تمایل به ورود به این سلول ها را دارد و اگر چنین ساختاری برای بیرون راندن آب نداشته باشند می ترکند.

در واقع واکوئلهاى ضرباندار براى حفظ محیط درونى سلول، حیاتى هستند.

در بسیاری از تک سلولی های یوکاریوتی( پارامسی ،آمیب ها )ونیز سلولهایی در بدن انسان (گلبول های سفید و ماکروفاژها) نوع دیگری از واکوئول به دنبال پدیده ی فاگوسیتوز شکل می گیردکه واکوئول غذایی نام دارد.

این واکوئولهای غذایی پس از ممزوج شدن با لیزوزوم ها به واکوئول گوارشی تغییر نام می دهند.

مواد لازم برای فعالیت های متابولیکی سلول از این گوارش درون سلولی مورد استفاده قرار می گیرند و با فرآیندهای مختلف از غشای این اندامک خارج شده به بخشهای مورد استفاده می رسند.

مواد باقی مانده در آن که مورد استفاده سلول نیست دربسیاری از سلولها از طریق منفذی به خارج ترشح می شوند.

به این کیسه ی حاوی موادزائد اصطلاحا واکوئول دفعی گفته می شود.

شبکۀ آندوپلاسمى:

بهترین مثال براى معرفى آن قسمت از دستگاه غشایى درونى است که از غشاهاى به هم پیوسته تشکیل شده است.

واژه ٔ آندوپلاسم به معنی درون زمینه ی سلولی است.دو نوع شبکه ی آندوپلاسمی وجوددارد.

شبکۀ آندوپلاسمى زبر وصاف. این دو نوع، به هم و نیز به غشاى خارجى پوشش هسته  پىوسته هستند.

این اندامک فضاى درون سلول را به دو قسمت داخل شبکه و خارج آن تقسیم مى کند.

شبکۀ آندوپلاسمى زبر:

در ریزنگارهاى میکروسکوپ الکترونى، روى آن دانه هایى دیده مى شود.

این دانه ها ریبوزوم هاهستند.

این اندامک ازشبکه پهنى از کیسه هاساخته شده است که به یکدیگر متصل اند.

این شبکه دو کار مهم برعهده دارد:

اول، غشاسازى: بعضى از پروتئین هایى که به وسیله ریبوزومها ساخته مى شوند.

همچنین فسفولیپیدهایى که توسط شبکه ی آندوپلاسمى صاف ساخته مى شوند، درون غشاى این شبکه جاى مى گیرند.

در نتیجه، غشاى شبکه وسیعتر مى شود، تا اینکه قسمتى از آن به دیگر اندامکها فرستاده مى شود.

دومین کار مهم آن ساخت پروتئینهایى است که قرار است به خارج از سلول ترشح شوند.

از این پروتئینهاى ترشحى مى توان پادتنها را مثال زد.

شبکۀ آندوپلاسمى صاف:

شبکه ای ازلوله ها و کیسه هاى غشادار و بدون ریبوزوم است .

درون غشاى آن، آنزیمهاى متعددى جاى گرفته است.

این آنزیمها کارهاى اصلى این شبکه را انجام مى دهند. یکى از مهمترین کارهای این اندامک، ساخت موادى مانند اسیدهاى چرب، فسفولیپیدها و استروئیدهاست.

هر یک از این فرآورده ها توسط نوع خاصى سلول تولید مى شود.

در سـلـولهـاى جـگر مـا شبـکـه هـاى آنـدوپـلاسـمى صاف گسترده اى وجود دارد که کارهاى دیگرى نیز انجام مى دهند.

مثلا آنزیمهایی در غشای آنهاوجود دارد که تنظیم مقدار قندى که از سلولهاى جگر به جریان خون آزاد مى شودرا بر عهده دارند.

همچنین آنزیمهاى دیگرى وجود دارد که داروها و نیز مواد شیمیایى مضر را تغییر می دهند.

این کار سلولهاى جگر را سم زدایى مى نامند.

یکى دیگر از کارهاى شبکه صاف ذخیره ی یون کلسیم است. در بافت ماهیچه اى یون کلسیم براى انقباض ماهیچه ها الزامی است.

جسم گلژى:

به پاس پژوهشهاى کامیلوگلژى، زیست شناس و پزشک ایتالیایى، به این اسم نامگذارى شد.

گلژى با استفاده از میکروسکوپ نورى و نیز روشهاى رنگامیزى سلول، موفق به کشف این اندامک شد.

مشاهده الکترونى نشان مى دهد که این اندامک از کیسه هاى پهنى که روى هم قرار گرفته انـد، تشکیل شـده است.

جنس اىن کیسه ها ازغشاست.

این کیسه ها، به طور فیزیکى به هم پىوسته نیستند.

تعداد اجسام گلژى در هر سلول از چند عدد تا چند صد عدد است. این تعداد، به میزان فعالیت سلول در ترشح پروتئینها و مواد ترشحى دیگر بستگى دارد.

شبکه ی آندوپلاسمى وجسم گلژى با همکارى هم  فعالیت های زیادی در سلول انجام مى دهد.

مولکولهایى که توسط وزیکولهاى انتقالى به جسم گلژى مى رسند به وسیله جسم گلژى دستخوش تغییرات شیمیایى مى شوند.

این تغییرات موجب می شود که مولکولها نشانه گذارى شوند و بر حسب نشانه اى که دارند، به نقاط مختلف سلول فرستاده مى شوند.

لیزوزوم:

جزء دیگر دستگاه غشایى درونى است.

شبکه ی آندوپلاسمى زبر و جسم گلژى با همکاری هم  لیزوزومها را تولید مى کنند.

غشاى لیزوزوم، در واقع پیرامون قسمتى از سیتوسل را فرا گرفته است که آنزیمهاى گوارشى در آنجا ذخیره مى شوند.

بدین ترتیب دیگر قسمتهاى سیتوپلاسم از گزند آنزیمهاى گوارشى در امان مى مانند.

بدون لیزوزوم، هیچ سلولى نمى تواند آنزیمهاى گوارشى را درون خود داشته باشد.

لیزوزوم چند کار گوارشى متفاوت انجام مى دهد.

بسیارى از سلولها، مواد غذایی را مى بلعند.

یعنى آن را از راه کیسه هاى سیتوپلاسمى ریزى به نام واکوئولهاى غذایى به سیتوپلاسم وارد مى کنند.

لیزوزومها با پیوستن به واکوئولهاى غذایى، آنزیمهاى گوارشى را به درون واکوئول تخلیه و محتواى درون واکوئول تجزیه مى کنند.

مولکولهاى کوچک مثل آمینواسیدها، واکوئول را ترک مى کنند و به مصرف سلول مى رسند.

یکى دیگر از کارهاى لیزوزوم، بلع و گوارش اندامکهاى  آسیب دیده یا پیر سلول است.

از اجزاى حاصل از تجزیه اندامک هاى آسیب دیده یا پیر، اندامکهاى جدیدى بازسازى مى شود.

لیزوزومها در نمو جنینى نیز نقشى حیاتى دارند.

آنزیمهاى لیزوزومى، بافتهایى را که در زمان جنینى بین انگشتان دست و پا قرار دارد، نابود و انگشتان را از یکدیگر جدامی کنند.